Çin Çay Kültürü

ÇİN ÇAY KÜLTÜRÜ

Ceren TÜTÜNCÜOĞLU

Özet

Bilindiği üzere çayın kökeni çok eskilere dayanır. Çay, günümüzde dünyada sudan sonra en fazla tüketilen içecekler arasındadır. Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu birçok ülkede günlük hayatta sık sık tercih edilir. Çayın günümüzde birçok ülkede tercih edilmesinin yanı sıra asıl olarak bahsedebiliriz ki, Çay kültürü ile Çin arasında çok yakın bir ilişki vardır. Çin; çayın, çay ağaçlarının ve çay kültürünün ortaya çıktığı yer olarak bilinir, ayrıca günümüzde çay yetiştiriciliğinin en çeşitli ve kapsamlı olduğu yerdir (Si-Yuan vd., 2022). Çinliler geçmişten günümüze kadar çay yapraklarını başta Çin tıbbı olmak üzere birçok alanda deneyip kullanmışlardır, deneme yanılma yöntemleriyle birlikte çay dünyanın dört bir yanına yavaş yavaş yayılmaya başlamıştır. Git gide artan çay popülerliğinin ekonomiye olan katkısının yanı sıra Çin’in çay kültürü birçok insanın hayatına farklı açılardan (ruhen, fiziken vb. ) dokunmuştur. Böylece Çin’in sosyal hayatındaki en önemli geleneklerden biri haline gelmiştir. 

Anahtar kelimeler: Çin çay kültürü, Çin tıbbı, Shen Nong, Lu Yu, Çin çayının kısaca tarihi, çay çeşitleri, çayevleri, çay seremonisi

---

           Çayın Doğuş Hikayesi

Çayın tarihi Antik Çin dönemine kadar uzanır. Efsaneye göre bundan 5000 yıl önce yaşadığı söylenen Shén Nóng (神农) adındaki hükümdar bir gün bahçesindeki Camellia sinensis’in (çay bitkisi) gölgesinde dinlenirken bir yandan da içmek için su ısıtmak istedi ve o sırada su kaynattığı kabın içine kurumuş çay yaprakları düştü, böylece su ile birlikte kaynayan çay yaprakları bir tat oluşturdu. Shén Nóng bu karışımdan bir yudum aldı ve tadını çok zihin açıcı buldu, bu şekilde çay ortaya çıktı.

         Çayın Tarihi

         Başlarda çay ritüellerde adak olarak sunulur, çay yaprakları sebze gibi yenilir ve ilaç olarak kullanılırdı. Hàn Hanedanlığı (汉朝) döneminde (M.Ö 206-M.S 220) çay daha çok soylular tarafından kullanılan  zihin açıcı ve dinç tutucu bir tür ilaç görevi görürdü. Suí Hanedanlığı (隋朝) döneminde çay tıbbi amaçlar için kullanılırdı. Táng Hanedanlığı (唐朝) döneminde çay bir sanat biçimi haline geldi ve tüm toplum sınıfları bu sanat biçiminden faydalandı. Çayda bulunan kafeinin uzun süre uyanık tuttuğu fark edildikten sonra keşişler arasında çay, meditasyon saatleri boyunca tüketilerek yaygınlaştı. Bu yüzden birçok manastır kırlarda çay yetiştiriciliğine başladı. Sonrasında Sòng Hanedanlığı (宋朝) imparatorlarından biri bu geleneksel çay kültürünü yaymaya yardım etti ve çayı o kadar seviyordu ki, yalnızca hak eden kişilere çay hediye ederdi. (Yee, L. K.)

        Çay bu dönemde kitaplar ve şiirler gibi birçok sanata ilham kaynağı oldu. Güney Sòng Hanedanlığı döneminde Arap tüccarlar Çin’in Fújiàn (福建) bölgesindeki Quánzhōu (泉州) şehrinden çay alıp Orta Doğu’ya ve diğer bölgelere taşıdılar. 1610 yılında Makao’ya (澳门 Àomén) yaklaşan Almanlara ait bir gemi, Çin çayını Avrupa’ya taşıyan ilk gemidir. (Gilbert, M. J. , 2008) Avrupa’da çaya daha çok tıbbi amaçlar bakımından değer biçilirdi.)

          茶经 (Chájīng)

          “The Classic of Tea” olarak çevrilen chájīng (茶经) bir yetim olarak manastırda büyüyen Lù Yǔ (陆羽) tarafından Táng Hanedanlığı döneminde yazılmıştır. Bu kitap çay yapımı, süreci, bilgisi ve efsaneleri üzerine yoğunlaşan ilk kitap olarak bilinir. Bilginler ve keşişler Lù Yǔ’nün çaya olan yaklaşımlarına kolay bir şekilde uyum sağlamıştır.

            Lù Yǔ’nün zamanında çay, tuğlalar haline getirilerek kullanılırdı ve bu çay tuğlaları aynı zamanda para birimi yerine de geçerdi. İçilmek istendiği zaman öğütülerek toz haline getirilir ve fırçayla karıştırılarak ortaya çıkan sulu karışımla köpüklü bir içecek oluşturulurdu.  

茶 (Cha)

Çay kelimesi Antik Çin lehçelerinden türemiştir. Çay acı bir tada sahip olduğu için Çince acı tat anlamına gelen “荼 (tú)”genel olarak acı tada sahip bitkisel içecekler için kullanılmıştır. Sonrasında “荼” ortasındaki çizgiyi kaybederek “茶” şeklini almıştır. Çin’de çay birçok farklı şekilde okunmuş fakat Mandarin ve Kanton lehçesinde “chá” olarak telaffuz edilmiştir. Güneydoğudaki Fújiàn bölgesinde ise “tê” şeklinde telaffuz edilmiştir, bu ikisi arasındaki fark bugünkü “chá” ve “tê” çeşitliliğine yol açmıştır. Chá kelimesi kara yoluyla Avrupa’ya ulaşırken tê kelimesi ise deniz yoluyla farklı yerlere ulaşmayı başarmıştır.

           Çayın Tat Değişimi

           Çin’in iklim çeşitliliği sebebiyle çay yetiştirme koşulları bölgeden bölgeye değişiklik gösterir. Farklı demleme zamanları, sıcaklıkları, yöntemleri ve aletleri ile oluşabilecek muhtemel tatların sonu yoktur.  Bazı çay çeşitleri belli koşullar altında yetişir. Örneğin: Bazı çay yaprakları, kokusu meyvemsi olsun diye meyve ağaçlarının arasına dikilir. Aynı dağda farklı yerlerde yetişen çayların tadı ve değeri farklı olur.

           Çay Çeşitleri

Temelde altı adet Çin çayı çeşidi bulunur. Bunlar yeşil, sarı, beyaz, koyu, kırmızı çay ve oolong/wūlóng çayıdır.

Yeşil Çay (绿茶 lǜ chá): En yaygın tüketilen çay türlerinden biridir. Yeşil çay, bitkilerin taze köklerinden üretilir ve malzemeler kurumaya bırakılır, istenilen aromalı çaylara göre hazırlanır. Yeşil çay diğer çaylara oranla daha fazla antioksidan bulundurur. Bunun anahtarı üretim sürecidir. Yeşil çay genellikle aynı gün içinde hasat edilip kurutulur ve bu da kendi doğal yeşil rengini, C vitaminini, besinleri ve enzimleri korumasına imkan sağlar. Yeşil çay yumuşak ve tatlı bir tada sahiptir ve ayrıca yetiştirildiği yere göre çiçeksi veya meyvemsi bir tat da taşıyabilir.

Siyah Çay (红茶hóng chá): Bu çay çeşidinin benzeri Avrupa’da da tüketilir. Aslında bu ikisi arasında çok da büyük bir fark yoktur. Çin siyah çayı diğer ülkelerdeki siyah çaya oranla daha az oksitlenir, bu da siyah çayın daha hafif ve doğal bir tatlılığa sahip olmasına yol açar. Siyah çay, bitkilerin taze ve küçük dallarından hasat edilir. Yapraklar tamamen oksitlenmeden önce söndürme, rulo yapma ve öğütme gibi çeşitli aşamalardan geçer. Son aşama olarak yapraklar fırında kurutulur ve fazladan oksitlenme engellenir. Siyah çayın tadı güçlü ve ağırdır fakat yetiştirildiği yere göre baharatlı, tatlı veya isli tatlara da sahip olabilir.

Beyaz Çay (白茶 bái chá): En nadir ve pahalı çaylardan biridir çünkü beyaz çay yaprakları yılda sadece bir kere, ilkbaharın başında toplanır. Beyaz çay en az süreçten geçen çaydır. İçecek olarak tüketilmektense daha çok ilaç olarak kullanılır. Metropol şehirlerde kanser tedavisine iyi gelir. Beyaz çay çiçeksi, tatlı ve limonsu kokar; hafif, çiçeksi ve diğer çaylardan daha rahatlatıcı tatlı bir tada sahiptir.

Oolong Çayı (乌龙茶 wū lóng chá): “Kara Ejder Çayı” olarak da bilinen Oolong çayı, yeşil ve siyah çayın özelliklerini birleştirir. Çeşitli işlem yöntemlerine ve çay ustasının becerisine bağlı olarak rengi ve tadı farklılık gösterir. Oolong çayının tadı meyvemsi, çiçeksi ve zengindir fakat oksitlendikçe daha otsu ve yumuşak bir tada sahip olur. Çay ustaları aktive edilmiş karbon ateşi kullanarak çaya daha koyu bir renk ve nahoş bir tat verebilir.

Sarı Çay (黄茶 huáng chá): Sarı çay, kontrollü sararma adındaki ek aşamanın dışında yeşil çay ile aynı şekilde üretilir. Bu yöntem oksitlenmeyi artırmak, ot kokusu ve tadından kurtulmak için çay yapraklarının sarılıp ısıtılmasını gerektirir. 

Yeşil çay ile karşılaştırıldığında mide için daha az rahatsız edicidir. Belirgin açık altın bir rengi vardır ve tatlı, yumuşak bir tada sahiptir: Bu özelliği ile bulması oldukça nadir bir çaydır.

Kara Çay (黑茶 hēi chá): “Fermente edilmiş çay” olarak da adlandırılan bu çay muhtemelen en az bilinen çeşittir. Bu çay fermantasyondan geçmiş bitkilerden yapılır: İlk aşama bittikten sonra ikinci fermantasyon koyu çayı oluşturmaya başlar. İkinci fermantasyon, suyun çay yaprakları üstüne dökülmesi ve fermente için yaprakları yığma adımlarını içerir. Fermente sürecinde yapraklardaki mikroorganizmalar rengini ve tadını etkiler. Diğer çayların aksine bu çayın tadı yıllandıkça şekillenir. Bu çayın çeşitlerine örnek olarak Húnán kara çayı (湖南黑茶 Húnán hēi chá),  Liù Bǎo kara çayı (六堡茶 Liù bǎo chá), Sìchuān kara çayı (四川黑茶 Sìchuān hēi chá) ve Pǔ'ěr çayını (普洱茶 Pǔ'ěr chá) söyleyebiliriz. Pǔ'ěr çayı, kara çayın Çin’in Yúnnán (云南) eyaletinde üretilen bir çeşididir ve aynı şarap gibi yıllandıkça güzelleşir. 

Çayevleri

Çin’de bulunan Chéngdū (成都) şehri çay denizine batmış bir şehir olarak bahsedilir. Bu şehrin kendine ait bilindik bir çay türü olmamasına rağmen insanlar buraya birçok kültür ve çay içme inceliği getirmiştir. Birçok medya istatistiğine göre eski Chéngdū sokaklarında, en büyüğünde 1000’den fazla müşterinin oturabileceği 800’den fazla çayevi vardır. Birçok ünlü çayevi şehrin arka sokaklarında gizlenir ve nehrin kenarına yerleşirmiştir. Bugün Chéngdū’da hala birçok çayevi bulunmaktadır. (Tu Yuanyuan, 2016, s.8-19). 

Ayrıca Sòng Hanedanlığı (宋朝) döneminde opera sanatçıları, çay restoranlarında performans sergilemeye başlamıştır. Qīng Hanedanlığı ( 清朝;), çayevlerinde özel bir seviyeye gelene kadar bu dönemde opera gelişti. Zamanla opera tiyatroları ve çayevleri bir bütün haline geldi ve “Opera Çayevi” adını aldı. Satranç çayevleri de Pekin’in bir özelliğidir, bu çayevlerindeki masalar sadece satranç tahtalarının ve çay bardaklarının sığabileceği şekilde tasarlanmıştır. Elbette iş adamları ve sanatçılar için de özel çayevleri bulunur, bu çayevlerinde iş ve ticaret konuşurlar. (Li Haiying, 2019)

Çay Seremonisi 

Çay seremonisi bir çeşit beslenme kültürü olup insan ruhunun ve vücudunun ihtiyaçlarını karşılayabilir. Genellikle düğün, parti, doğum günü, geleneksel festivaller ve bazı diğer özel günlerde yapılır. Çay seremonisi aslında yalnızca çay içmek için değil, ayrıca geleneksel görgü kurallarını öğrenmek için de düzenlenir. Buna ek olarak şiir, heykelcilik, kaligrafi ve mimari gibi diğer sanatlar arasında bir bağ kurar. Bu yüzden çay seremonisinin estetik algımızı geliştirdiğini ve duygularımızı terbiye ettiğini söyleyebiliriz (Si-Yuan vd., 2022). 

Çay seremonilerinin öne çıkan üç özelliği vardır. İlk olarak çay seremonisini uygulama şeklinizden nasıl bir insan olduğunuz, adabınız, kişiliğiniz, estetik bakış açınız ve hatta iç dünyanız dahi anlaşılabilir. İkinci olarak çay seremonisi huzur ve saflık gerektirir. Son olarak, Çin’deki çay seremonileri gerçeklik ister. Bu yüzden çay doğal bir çevrede, otantik bambu ya da ahşap aletler ve porselen çay setleri ile servis edilir. 

Gōngfū Çay Seremonisi (功夫茶 gōngfū chá): Türkçeye çevrildiğinde “beceri ile çay yapmak” anlamına gelen bu sanat aslen Çin’in Fújiàn eyaletinden ve Guangdong’un (广东) Cháozhōu (潮州) bölgesindendir. Gōngfū çayı seremonik doğasından dolayı bir kendini eğitme uygulamasıdır. Bu çay kültürünün esası onun tadını, aromasını ve görünümünü deneyimleyerek çay enerjisini (茶气 chá-qì), kendi bedenimiz ve zihnimizin farkındalığını desteklemektir. 

Zamanla Asya çayı demleme yöntemleri, Cháozhōu çayı sevenler tarafından ülkenin her bir yanına, hatta Tayvan ve Japonya’ya bile yaymıştır. 1970’li yıllarda Tayvanlı çay meraklıları Chanoyu ( Japon çay seremonisi 茶の湯) ile karşılaştırılabilecek zarif bir estetiğe sahip karmaşık bir çay seremonisi oluşturmak için büyük bir çaba sarf etmişlerdir. Şu anda bu üç yerde de Gōngfū çayı yaygın durumdadır.

Yazının PDF haline ulaşmak için aşağıdaki dosya bağlantısına tıklayınız.

Çin Çay Kültürü - Ceren TÜTÜNCÜOĞLU.pdf

Download PDF • 197KB

---

 KAYNAKÇA

Cha Zhidao, Types of Chinese Tea, https://chazhidao.org/en/first-circle/types-chinese-tea, [Erişim Tarihi: 24 Mart 2024]

Chinese Tea, The History of Tea, http://www.china.org.cn/learning_chinese/Chinese_tea/2011-07/15/content_22999489.htm, [Erişim Tarihi: 22 Ocak 2024]

Gilbert, M. J., (2008), Chinese Tea in World History, Association for Asian Studies, https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/chinese-tea-in-world-history/ [Erişim Tarihi: 23 Ocak 2024]

Kurganska, A., (2021), The Chinese Way To Taste Tea, Path of Cha, https://pathofcha.com/blogs/all-about-tea/a-detailed-guide-to-gong-fu-cha-the-chinese-way-to-taste-tea, [Erişim Tarihi: 20 Mayıs 2024]

Li, H., (2019),  The Culture of Teahouses in China , Advances in Social Science, Education and Humanities Research volume 368, https://www.atlantis-press.com/article/125923507.pdf, [Erişim Tarihi: 24 Haziran 2024] 

Lu, Z., (2021), Lu Yu And The Classic of Tea, ZhenTea, https://zhentea.ca/lu-yu-and-the-classic-of-tea/, [Erişim Tarihi: 23 Ocak 2024]

Pandanese, (2023), Your Complete Guide to Different Types of Chinese Tea, https://www.pandanese.com/blog/chinese-tea, [Erişim Tarihi: 18 Mayıs 2024]

Shang Tea, Red Tea, Black Tea, and Rooibos—what’s the difference?, https://www.shangtea.com/blog/red-tea-black-tea-and-rooibos-whats-the-difference#:~:text=So%20when%20it%20comes%20to,and%20have%20more%20natural%20sweetness., [Erişim Tarihi: 18 Mayıs 2024]

Si, Y. vd., (2022), Tea and tea drinking: China’s outstanding contributions to the mankind, National Library of Medicine, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8861626/#Abs1title, [Erişim Tarihi: 24 Mart 2024]

Sips By, The History of Chinese Tea, https://www.sipsby.com/blogs/tealover-101/the-history-of-chinese-tea#:~:text=The%20Origins%20of%20Chinese%20Tea,boiling%20water%20in%20his%20garden., [Erişim Tarihi: 21 Ocak 2024]

Tea Leaves, Gong Fu Cha- Chinese Tea Ceremony & Traditions. https://www.tealeaves.com/pages/gong-fu-cha-chinese-tea-ceremony , [Erişim Tarihi: 21 Mayıs 2024]

Top China Travel, Chinese Tea Ceremony. https://www.topchinatravel.com/china-guide/chinese-tea-ceremony.htm, [Erişim Tarihi: 21 Mayıs 2024]

Tu, Y., (2016). Chinese Tea: a way of life. Confucius Institute, 45;(4), 8-14. 

World Green Tea Association, Tea in Han Dynasty, https://www.o-cha.net/english/teacha/history/handynasty.html, [Erişim Tarihi: 22 Ocak 2024]

Yee, L. K., Tea’s Wonderful History, Chinese Historical & Cultural Project, https://www.chcp.org/teas-wonderful-history/, [Erişim Tarihi: 22 Ocak 2024]